Língua chibcha
A Língua chibcha ou muisca (mwɨska) é uma língua extinta no século XVIII, que era falada no planalto Cundiboyacense, na atual Colômbia.[1][2]
| Chibcha | ||
|---|---|---|
| Outros nomes: | Muisca | |
| Falado(a) em: | Planalto Cundiboyacense | |
| Total de falantes: | extinta séc. XVIII | |
| Família: | Chibchana Chibchana própria Magdalénica Chibcha | |
| Códigos de língua | ||
| ISO 639-1: | -- | |
| ISO 639-2: | chb | |
| ISO 639-3: | chb
| |
É uma das muitas Línguas chibchanas, que compreendem um amplo grupo de idiomas falados pelos povos chibchas, cujo território tradicional comprende Honduras, Nicarágua, Costa Rica, Panamá, Colômbia e Venezuela.[3]
Suas línguas são faladas em pequenas comunidades indígenas desses países, mas em via de extinção, devido ao preconceito imposto pelos colonizadores espanhóis.
Fonologia
Segundo a pesquisadora María Stella González,[4] se pode apresentar o seguinte cuadro de fonemas para a língua muisca ou chibcha:
- Vogais
| Anterior | Central | Posterior | |
|---|---|---|---|
| Fechada | i | ɨ | u |
| Média | e | o | |
| Aberta | a |
- Consoantes
| Labial | Alveolar | pós-alveolar/ retroflexa |
velar | glotal | |
|---|---|---|---|---|---|
| Nasais | m | n | |||
| Oclusivas surdas | p | t | k | ʔ | |
| Fricativas sonoras | β | ɣ | |||
| Fricativas surdas | s | ʂ |
Gramática
Se pode describir como uma língua aglutinante e polissintética. A ordem da oração é Sujeito-Objeto-Verbo. Os sufixos -c(a), n(a) y -s(a), son marcadores de meta, ubicación y curso, respectivamente. O genitivo se indica suprimindo a vogal final do nome, por exemplo em Muysc cubun = idioma dos músicas.
Pronombres pessoais
| Muysccubun | Fonética | Português |
|---|---|---|
| hycha | /hɨʂa/ | eu |
| mue | /mue/ | tú, você |
| as(y) | /asɨ/ ó /as/ | ele, ela / eles, elas |
| chie | /ʂie/ | nós |
| mie | /mie/ | vós, vocês |
Prefixos pronominais: Estes prefixos, se precedem verbos indicam qual sujeito realiza a ação, mas se precedem objetos tem função de posesivos.
| Muysccubun | Fonética | Português |
|---|---|---|
| z(e)- / i- | /tʂɨ/ - /i/ | eu - meu, minha |
| (u)m- | /um/ o /m/ | tu - teu, tua |
| a(sy)- | /a/ ó /asɨ/ | ele, ela, eles, elas - seu, sua |
| chi- | /ʂi/ | nós - nossa |
| mi- | /mi/ | vós - vossa |
- Exemplos con verbos:
- zebquysqua = eu fazo.
- umbquysqua = tu fazes.
- abquysqua = ele (ela) faz.
- chibquysquua = nós fazemos.
- mibquysqua = vós fazeis
- abquysqua = eles (elas) fazem.
- Ejemplos con objetos:
- zeboi = meu manto.
- umboi = teu manto.
- aboi = seu manto (de ele ou de ela).
- chiboi = nosso manto.
- miboi = vosso manto.
- aboi = seu manto
Verbos
Os verbos estão agrupados em dois tipos de conjugação, segundo o tiempo presente-pretérito esteja marcado pelos sufixos -squa ou -suca. A conjugação inclui prefixos pessoais (ze-, um-, a-, chi-, mi-, asγ-). Uma característica do sistema de predicação verbal são os verbos de baixa especificación semântica, como a raíz verbal -b-ta-(-squa) que indica transitividad, e se pospone a as marcas de cada verbo transitivo para adquirir um significado concreto (por ejemplo u-b-ta-squa = soltar); também a raíz transitiva -b-ga(-squa). A raíz verbal intransitiva -mi(-squa) entra na composição dos verbos intransitivos.[5]
O sistema verbal se caracteriza pela presença de sufixos marcadores de tempo:
- -gue (possivelmente [we]) = presente o pretérito
- -nga = futuro
- -ngabe = condicional futuro
- -san = condicional presente ou pretérito
- -va o -ua = interrogativo presente u pretérito
- -nnua = interrogativo futuro
- -nza = negativo
- -nzacan = condicional negativo
Vocabulario
| Português | Mwɨska[6] | Fonética (AFI) | Exemplo de uso |
|---|---|---|---|
| Algodão | quyhysa | /kɨhɨsa/ | zeboi quyhysas (meu manto de algodão) |
| Aranha | sospqua | /sospkua/ | sospqua zine (teia de aranha) |
| Árvore | quye | /kɨe/ | quye boza (dos árboles), quye mica (três árvores) |
| Arco-íris | chuquy | /ʂukɨ/ | mepquaoac chuquy (formoso arco-íris) |
| Avó | caca | /kaka/ | zecaca (mi abuela), umcaca (tua avó) |
| Avô | uexica | /uesika/ o /wesika/ | chiuexica (nosso avô), zeuexica (meu avô) |
| Banhar-se | -osqua | /oskua/ | chiosqua (nos banhamos), aosqua (él / ela se banha) |
| Boca | quyhyca | /kɨhɨka/ | miquyhyca (vossa boca), umquyhyca (tua boca) |
| Braço | pquaca | /pkuaka/ | zepquac zebchosqua (abraçar sexualmente) |
| Bom | cho | /ʂo/ | muysca cha cho (homem de bem) |
| Cabelo | zye | /tʂɨe/ | cuhuza bohoza zye guas btasqua (se compõe o cabelo com um pente) |
| Cabeça | zysquy | /tʂɨskɨ/ | izysquy (minha cabeça) |
| Cacique, príncipe | psihipqua | /psihipkua/ | psihipquy cone (o pranto do príncipe) |
| Cântico | ty | /tɨ/ | zebtysqua (eu canto) |
| Cão | to | /to/ | to ata (um cão) |
| Casa, lar | ue | /ue/ | zuetyna (embaixo da minha casa) |
| Cérebro | zote | /tʂote/ | chizote (nosso cérebro) |
| Cintura | ine | /ine/ | mine (tua cintura) |
| Corazão | pquyquy | /pkɨkɨ/ | chapquyquy (nosso coração) |
| Corpo | yba | /ɨβa/ | yba quyn (corpo de animal) |
| Coruga | simte | /simte/ | simt upqua (os olhos da coruga) |
| Chapéu | pquapqua[6] | /pkuapkua/ | zepquapqua (meu chapéu) |
| Chuva | xiu | /siu/ | Muyquyt xiu (a chuva de Bogotá) |
| Dia | sua | /sua/ | sua quychquysa (a mediodía) |
| Dente | sica | /sika/ | sica chuchuagui (dentudo) |
| Escuridade | umza | /umtʂa/ | umzac (a escuras) |
| Esposa | gui | /ɣui/ | uechas gui (a esposa de meu tío) |
| Esposo | sahaoa | /sahaoa/ | umsahaoa (teu esposo) |
| Estrela | fagua | /βaɣua/ | mecpquaoac fagua (estrela formosa) |
| Face, rosto | uba | /uβa/ | uba zemucansuca (o conhece de face) |
| Fogo | gata | /ɣata/ | gataz bquysqua (fazer fogo) |
| Garça | fuhupqua | /βuhupkua/ | pquyhyzy fuhupqua (garça branca) |
| Femea | fucha o fuhucha | /βuʂa/ o /βuhuʂa/ | supquagui fucha (galinha) |
| Irmã | uahaza | /uahatʂa/ | zuahaza (minha irmã) |
| Irmão | nyquy | /nɨkɨ/ | inyquy (meu irmão) |
| Formoso | mepquaoa | /mekpkuaoa/ | mepquaoac zeguene (sou formoso) |
| Filho, filha | chuta | /ʂuta/ | chuty gui (a esposa de meu filho) |
| Hoje | fa | /βa/ | faz ahuza (também não ha venido hoje) |
| Labio | ybza | /ɨβtʂa/ | ybza uahazas (os labios de minha irmã) |
| Lago | xiua | /siua/ | chysquyn mague xiua (laguna azul) |
| Língua (órgano del cuerpo) | pqua | /pkua/ | apqua (sua língua de ele) |
| Limpo | pquyhyzio | /pkɨhɨsio/ | apquyhyzyn mague (cosa limpa) |
| Lua | chie | /ʂie/ | Chiez amuyhyzynsuca (eclipsar-se a Lua) |
| Mãe | uaia o guaia | /uaia/ | zuaian acazone (minha mãe ainda vive) |
| Mão | yta | /ɨta/ | yta fihista (palma da mão) |
| Menina | guasgua fucha | /ɣuasɣua βuʂa/ | guasgua fucha ahuza (a menina não tem vindo) |
| Menino | guasgua cha | /ɣuasɣua ʂa/ | guasgua cha abgaza (o menino não quere) |
| Milho | aba | /aβa/ | abaz bchusqua (coleitar milh) |
| Morcego | supqua | /supkua/ | supquas gaca (asa de morcego) |
| Mulher | muysca fucha | /mʷɨska βuʂa/ | sue fucha (mulher europeia) |
| Nádegas | iohoza | /iohotʂa/ | ziohoza (minhas nádegas) |
| Nariz | saca | /saka/ | misaca (vosso nariz) |
| Noite | za | /tʂa/ | za puynuca (cada noite) |
| Nu | chuhis | /ʂuhis/ | chuhisc asyne (caminha nu) |
| Nubem, neblina | faoa | /faoa/ | cuhumaz faoa (nubem grande) |
| Olhos | upqua | /upkua/ | zupqua (meus olhos) |
| Onça | nymy | /nɨmɨ/ | ata nymy (onça) |
| Orelha | cuhuca | /kuhuka/ | umcuhuca (tua orelha) |
| Ouro | nyia | /nɨia/ | chinyia (nosso ouro) |
| Pai | paba | /paβa/ | ze pab ipqua gue (es propriedade de meu pai) |
| Pão | fun | /βun/ | fun chiguasa (põ mohoso) |
| Batata | iomza | /iomtʂa/ | tybaiomy (batata amarela) |
| Penis | naqua | /nakua/ | umnaqua (teu penis) |
| Persona | muysca | /mʷɨska/ | muysca choc zegasqua (ser boa pessoa) |
| Pé | quihicha | /kihiʂa/ | quihicha fihista (planta do pé) |
| Perna | goca | /ɣoka/ | zegocaz amnyhychysuca (se me dormiu a pierna) |
| Raposa | fo | /βo/ | hycata fo (a cova da raposa) |
| Sacerdote | chyquy | /ʂɨkɨ/ | ubatas chyquy (o servo do sacerdote) |
| Sal | nygua | /nɨɣua/ | nygua yszebiasqua (salgar) |
| Sangre | hyba | /hɨβa/ | zyhybas hyba (sangue de meu sangue) |
| Sol | sua | /sua/ | Suaz guan miexin (ao sair o sol) |
| Terra | quyca | /kɨka/ | guatquyca (céu, mundo de encima) |
| Testículo | neiomy | /neiomɨ/ | aneiomy (seu testículo de ele) |
| Trança | muyhyca | /mʷɨhɨka/ | zemuyhyca (minha trança) |
| Varão | cha | /ʂa/ | supquagui cha (galo) |
| Veado, carne | chihica | /ʂihika/ | chihica san muysca (se o veado fosse homem) |
| Vento | fiba | /βiβa/ | zytas fiba (o vento da cume da montanha) |
| Ventre, barriga | ieta | /ieta/ | zieta zaiusuca (me doe a barriga) |
Fontes linguísticas da língua chibcha ou muisca
Os missionários católicos escreveram ou coletaram no século XVII os seguintes manuscritos:
- Gramática de Fray Bernardo de Lugo
- Manuscrito anónimo 158 Biblioteca Nacional de Colombia
- Manuscrito 2922 da Biblioteca do Palacio Real de Madrid
- Manuscrito 2923 da Biblioteca do Palacio Real de Madrid
- Manuscrito 2924 da Biblioteca do Palacio Real de Madrid
- Arte de la lengua mosca (1603)
- Doctrina christiana en lengua mosca
Referências
- Manuscrito anónimo de la Biblioteca Nacional de Colombia (1612) Diccionario y gramática chibcha. Bogotá: Instituto Caro y Cuervo. Imprenta Patriótica, 2019. ISBN 978-958-611-335-9
- González de Pérez, María Stella (1980) Trayectoria de los estudios sobre la lengua chibcha o muisca. Bogotá:Caro y Cuervo.
- Constenla Umaña, Adolfo (2008). «Estado actual de la subclasificación de las lenguas chibchenses y de la reconstrucción fonológica y gramatical del protochibchense». Estudios de Lingüística Chibcha 27: 117-135.
- González de Pérez, María Stella (2016) Aproximación al Sistema Fonético Fonológico de la Lengua Muisca. Bogotá: Caro y Cuervo. ISBN 978-958-611-103-4
- Adelaar, Willem F.H. 2005 Verbos de baja especificación semántica y expresiones idiomáticas en la lengua muisca Estudios de Lingüística del Español 22: 2.
- Tomado de Gómez, Diego F. Diccionario muysca - español. Publicación digital
Ligações externas
- «Muysc Cubun». Consultado em 1 de setembro de 2021
- «Cabildo Indígena Muisca de Suba». Consultado em 1 de setembro de 2021