Línguas jabutis

As línguas jabutis são uma pequena família de línguas faladas no estado brasileiro de Rondônia. Atualmente restam cerca de 30 falantes, de acordo com estimativas da UNESCO. A família linguística pertencem ao tronco macro-jê.[1] As línguas integrantes da família são o jabuti e o arikapú.[2]

Línguas jabuti
Falado(a) em:  Rondônia
 Brasil
Total de falantes: ~30
Família: Macro-jê
 Línguas jabuti
Códigos de língua
ISO 639-1: --
ISO 639-2: ---

Classificação

A relação entre arikapú e djeoromitxí ([ʤeoɾomiˈʧi]) foi reconhecida por Loukotka[3]​ com base em uma lista comparativa de cerca de 20 palavras das duas línguas, das quais eram cognatas. Além disso, com base em dados publicados por Rivet em 1953, Loukotka propôs que o mashubi, atualmente extinto, faria parte da mesma família, embora a relação seja menos clara. A primeira descrição razoavelmente abrangente do Yabutí (djeoromitxi) deve-se a Pires (1992) que contou cerca de 60 falantes (incluindo algumas crianças) que conviveram com falantes do Makurap (uma língua tupari). Mais tarde, Van der Voort trabalhou com falantes dessas línguas, oferecendo informações razoavelmente detalhadas.

Classificação interna

Existem atualmente duas línguas Yabuti em extinção, e presume-se que uma terceira língua extinta poderia ter feito parte da família:

  • Arikapú: com apenas um falante.[4]
  • Djeoromitxí (Yeoromichí)[5] (frecuentemente llamado: Jabutí): com cerca de 30 falantes.
  • Mašubi: extinto, documentado em 1915 por Percy Harrions Fawcett, documentação posterior sugere que se trata de uma variedade de arikapú.

Reconstrução

Nikulin (2020)

Reconstrução do proto-jabutí (Nikulin 2020):[1]

Reconstrução do proto-jabutí (Nikulin 2020)
PortuguêsProto-JabutíArikapúDjeoromitxí
acordar*papapa
mascar*papapa
braço, galho*ǰapacapahapa / rapa
lua, baía, lagoa*kupakupakupa
jia*pə(e)pəe
cana*pəpə ‘cana’, (?) mbəpə ‘taboca(?) ôpə ‘taboca
bater*pəpəpəpə ‘apanhar, bater, apalpar’pəpə ‘bater (palmas)’
pescar com timbó*mĩnũ-pəjminũ-pajminõ-pə ‘festa de bater timbó
flatular*pə̂jpəjpsi
perigoso, medo*pypy ‘perigoso, esconder-se’pi ‘ter medo’
cru*pypypi
ouvido, orelha*nĩpy(-ko)nĩpy-kojnĩpi(-kö-)
descer*ǰupycupəhupi
verde, imaturo*kapykapykapi
coelho*kopykopyköpsi
cintura*popoɸö
mão-de-pilão*pokrokro-poɸö
voar*ǰopocopohöɸö
pescoço*kopopoko ~ kopoköɸö
esquerdo*ǰapoɴcapohaɸõ / raɸõ
comer*pôɸô
coruja*pôpôpôpôɸôɸô
desatar, soltar*ǰôpôcôpô-nãhôɸô
murucututu*pupu ~ *pupôpupu(-cici)huhô (esperar-se-ia *ɸuɸô)
assoprar*pupupupuɸuɸu ‘buzina’
mãe-da-chuva*pupupupuɸuɸu
apagar*pepepe
joelho*mbepe ~ *pepemẽpepepe
lavar*pipipsi
tataíra*mbe-pĩme-pĩbe-pĩ
*prajprajpa
sobrinhos fraternos*praɴpraɸõ
banco, assento, esteira*nĩprəjniprajnĩpe
chegar*projprəjpe
roçar, derrubar*proɴpro ‘roçar, capinar, bater’ɸõ ‘derrubar’
barriga*pri-kapri-kapi-ka
clarear*mbamamba
fígado*mbəmbə
meio, centro*mbəmbə
ouvir, entender, saber*mbəmbə
colar*mbə(…)mbəbəru
mulungu, tento*mbə(…)-čãmbə-hãbəru-hõ
mole, frouxo*mbəmbəmbə̃mbəbəbə-be
estar cansado*ǰambəcãmbəhabə / rabə
cheio*mbə̂jmbəjĵe-bzibzi-tã ‘todo; acabar’
tarumã*(a)rymbyarymbyhemi
roubar*ǰumbyjcumãjhubi / rubi
fechar, apertar*mỹĵe-mĩ ‘fechar, estar entupido’
levar*nĩmỹnĩmãnĩmĩ
chocar*ŋgre-mỹrẽ-mãĵe-mĩ
pesado*kômỹ ~ *kumỹkômə̃kumi
chorar*mbo
falar, contar*pambopamõpabö
japu*rimbôrĩmbôhibô
algodão*ǰambôjcãmbôjhabzi
cará*mbumbubu
aquele*mbu…mbue-hãbupe
lagarta-de-fogo, besouro-de-chifre*ǰambuj(-kakə)cãmbujhabzi-kakə
novo*kambukãmbukabu
rio (afluente do Rio Branco)*kômũkômũkôma
céu*mbe(-ko)mẽbe-kö-kö, be-nõhi ‘nuvem’
aconselhar*mbemẽbe
paxiubinha*kumbekumekube
capemba, broto*kumbekume ‘capemba’kube ‘broto de açaí
abelha, mel*mbejmbi ‘abelha’be ‘mel’
caba*mbej-ŋgremi-rẽ; mbi-co ‘mel’be-ĵe
jenipapo*mbɪmbɪbi(-ka)
água*mbimbi ‘água, rio’bzi-ru(-kuku) ‘água’; hi-bzi ‘chicha
dor, doer, doença*ǰombicõmbihöbi / röbi
jararaca*mrãj-ǰombimbrãj-cõmbimẽ-röbi
espremer, abortar*mĩmĩ ‘fechar, sufocar, espremer, abortar’mĩ ‘espremer, abortar’
apertar, abraçar*ka-mĩka-mĩ ‘abraçar, apalpar’ka-mĩ ‘abraçar, apertar’
terra, chão*mĩ
barro*mĩ-kami-kamĩ-ka
barro, argila*mrã ~ *mbrambrãma
banhar*mrã ~ *mbrambrã ‘dar banho’ma
cobra*mrãjmbrãjmẽ
pó, cinza*mbrəmbrə ‘pó’, pikə-mbrə ‘cinza’ka-mẽ
amendoim*kʊmbrə̂jkũmbrəjkômẽ
bater*tãmrỹtãmbrãtömĩ
relâmpago*mrỹj-mrỹj(-mrỹj)mbrãj-mbrãj-mbrãjmĩ-mĩ
mingau*mbrembrẽ ‘mingau, papa, esmigalhado’ma ‘mingau, goma’
lama*nũmbrembi-nũmbrẽnõma
samaúma*kumbrejɴkũmbri-prikakume-pika
roer*wəbəwwəwəwwəô
bom*čabihawihai(-)nẽ
flor*ǰawacawahawa / rawa
caranguejeira*ǰawacawahawa-nô
cantiga*ǰôwacôwahôwa / rôwa
quati / onça (?!)*wajwaj ‘quati’wa ‘onça’
fel*wəwəwəwəwəwə-ka ‘fel’, wəwə-rö ‘amargo’, wəwə ‘remédio de itãtõa
ave grande, divindade*kəwewekəwewe ‘ave maior que o araçari, branca com vermelha, de bico comprido, alimenta-se deovo de galinha’kəwewe ‘o mais inteligente dos deuses’
caminho*wiwiwi
curar*wiwiwi
subir*ǰu(w)icujhuwi / ruwi
NEG*tã
dormir*nũtãnũtãnõtõ
piolho*taɴtatõ-ĵe
perder, desaparecer*əjtaɴataətõ
estrondear, estourar, espocar*mbətajmbətajbətaj
trazer*təte
recipiente, vasilha*tə-kətə-kə
útero*tôɴ-…-tə-kətõã-tə-kətô-te-kə
língua*nũtə[nduku]tə-renõte
urinar*ǰitəhite / rite
bexiga*ǰitə-kəcitə-kə ‘bexiga’tö-rite-kə
carregar*katəkatəkate
coco de aricuri*mbətəjmbətajbəte
unha, garra*nĩkətəjnĩkətajnĩkəte
coar, peneirar*tə̂ rə̂tərətôrô
resto (de comida)*tə̂jtəjti
rede*tytyte(-)tə
pente-de-macaco*ǰawa-tycawa-tyhawa-te
esmiuçar*tytytytytiti (ausência inesperada de *y > e após coronal)
enfiar*tỹtã ‘vestir, enfiar’
enviar, mandar; embora*mbətỹmbətãbətĩ
sobrinha*toji-təj ‘sobrinha, primos, filhos dos primos’te(e) ‘sobrinha, sobrinho’
puxar, esticar*tojtojtəjtəjtete
brincar*čãtojɴhãtəjĵe-hõtõ
zogue-zogue*kotôkotôkötô
rodear, rodar*ôtôôtôôtô
gordura*tôɴtô-ka
coração*mbə-tutu(-ka)mbə-tyty-ka ~ mbə-tutubə-tutu-ka ‘coração; ponta roxa que fica no final do cacho de banana’
cuité*tũtũtũtũtôtô-me-kakə
coceira*katikacikati
engolir, beber*nãnã ‘engolir’nõ ‘beber’
fazer sexo*nã
gongo de coco*ǰanãcanə̃hanõ
timbó*tanãjtanãjtanẽ
outro*ǰəjnãj, *čəjnãjcanaj, hanajrənẽ
pupunha*onỹonə̃önĩ
torcer*tənỹjtənə̃j
cotovelo*tənỹj-kacapa-tənə̃j-katenĩ-ka
peixe*mĩnminũminõ
pescar com timbó*mĩnũ-pəjminũ-pajminõ-pə ‘festa de bater timbó
ponta*nĩnũnĩnũnĩnõ
cocar*kanũkanũkanõ
carne*nĩni
espinho*(ku-)nĩ(ku-)ninĩ ‘folha’, ku-nĩ ‘espinho’
corda, nó*nĩni ‘corda’nĩ ‘punho de rede’
fezes*tonĩtonitöni-kôa-kakə ‘vira-bostas’
nariz*nĩnĩnĩnĩ ‘bico’, nĩnĩ-ka ‘nariz’nĩnĩ-kö ‘nariz’
taperebá*ôrə(j)nĩôrənĩôrenĩ
sal*kukənĩkukənĩkukənĩ
acompanhar, complemento*konĩkonĩkönĩ ‘mistura de alimentos’
cuandu*kunĩkunĩkunĩ
ABL*kunĩkunĩkunĩ
cinturão, faixa, tocaia*ônĩônĩ ‘cinturão, faixa’ônĩ ‘tocaia’
lesma sp.*ôɴnĩ-(ti-)reônireõnitire
costela*ra-ĵira-ciha-ĵiha-ĵi-rö / ra-ĵi-rö ‘magro’
aricuri*ôraɴôraônõ
vermelho*nũrawnũrãwnõrö
tucum*nũrãnũrãnõnõ
garapeira*kunũrãwkunuraw ‘garapeira sp., cumaru-de-ferro’kunono
ver, conhecer, visitar, mostrar*əjrãarãənõ
assar(?) *rərə (caso Djeoromitxí he não seja cognato com Arikapú ci)he
jatobá*ndə̂ rənərənôre
castanha-do-Pará*ôrəôrəôre
vespeiro grande*tə̂ rətə̂rətôrətôrətərətərə (preservação inesperada de *ə após coronal)
muruci*werə̂werəwerô
ninho*urə̂j ~ *ôrə̂jurəjôri
comprido, longe*tərə̂jtərəj ‘longe’təri ‘comprido’ (preservação inesperada de *ə após coronal)
vermelho, arara-vermelha*pyrypyry ‘vermelho’pire ‘arara-vermelha
macaco-prego*mbirymbirybzire
cupim*cəjryrykaryrycerere-ka ‘cupinzeiro
seco*korykoryköri ‘torrar, fritar’
preto, escuro, sujo*kərykəry ‘preto, escuro, sujo, noite’kəre ‘impingem’
desembaraçar, pentear*kryrykryrykiri
urutau*uryury ‘udu, urutau sp.’ure-nõrö
limpar, varrer*kyryjkyryjkiri
crescer, comprido*roro
querer*iroiro ~ irôbziru-iro ‘ter sede’
esteio, estaca*kuroɴkuro
ponte*praj-kuroɴpraj-kuropa-kunõ
xerimbabo*roɴroɴroronõnõ
caverna, gruta; tapiri*kawejro ~*kawejrôkawirô ‘caverna, gruta’kawerö ‘tapiri, palhoça, choupana
saliva*rojca-rəjhe-i
ciúme*ǰəjrəjcarajhəre / rəre
linha, fio*rerere
macaxeira*mbure ~ *-ô-mburebôre
maniva*mbure-ku ~*-ô-mbure-kubôre-ku
rir*ǰəjrecareĵe-rəre
avó*kurekurekure
cócegas*kəjdVrekarerekədəre
não indígena*ereereere
tripa*nĩreɴnĩrenĩnĩ-ka
umbigo*nũreɴnũrenõnĩ
BEN*ririri
virar*pariparipari ‘virar, trair’
curica*pôri ~ *-u-puriɸôri
veia, nervo*pôriri ~ *-u-puririɸôriri
cutia*təritəriteri
taxi*mbə̂jcirimbəjciri-obiciri
raiz*ǰarirari
tamanduá*paǰôripacôriparôri
costas*ǰoka(…)ricokari-i ‘espinhaço, costas’; cokari-ka ‘corcunda’höka(hi)ri
secar*rĩi-nĩ
peito, seio*nũdyndũndynõwi
marajá*kady(dy)kadydykai
veado-mateiro*kuðə̂jkurəjkudi
WH.Q*ča-ha-ce ‘onde’, hã-ndə ‘quando’ha-ci ‘o quê’, ha-ĵô, ha-u ‘onde’
semente*čã
olho*čã-kahã-ka-rhõ-ka
lágrima*čaɴ-(ka-)yha-yhõ-ka-i
sol*tojɴčaɴtəha ‘sol, ano, mês’tõhõ
espaçar / arranhar (?)*kəčỹjkəhãy ‘espaçar’kəhĩ ‘arranhar’
socó*čočohohohöhö
tossir*toɴčoɴtohotõhõ
cozinhar*čehebzi-he
irmã(o) mais nova(o)*pričeprihepsihe ‘irmão mais novo’
1PL*či ~ *ǰici-hi-
macaco-de-cheiro*mbičimbicibihi
nome*taɴčitacitõci
campo*rečirecihehi
lastimar / morrer*čãči ~ *čačihãci ‘ter dó, lastimar’hahi / rahi ‘morrer’
tucandeira*ciči(či)cicicihihi
boca (interior)*ǰa-ko (*ǰa-)cã-mbi-ko ‘boca’, ca-rəj ‘saliva’hakö / rakö
dente*ǰocô-krĩã ‘dente’, co-kani ‘gengiva’, co-kə ‘parte superior da boca’hö / rö
tomar banho*ǰocohö / rö
sangue*ǰo(ɴ)co
amadurecer*ǰô
pus*ǰôrô(ô)
pai*ǰô(-ci)cô(-ci)hô-ci ‘papai’, -rô ‘pai, macho’
avô*ǰô-taɴcô-tahô-tõ ‘avô, deus’
cacho*ǰucuru
mexer*koǰukocubziru-i-köru ‘remar’
assar(?) *ǰejci (caso Djeoromitxí he não seja cognato com Arikapú )he
sair*ciǰicici ‘sair, findar, ir embora’ciri ‘nascer, parir, botar ovos’
quente, queimar*cəce ‘cozinhar’
fogo*picəpikəpice
indígena (etnônimo?)*mbôrôcə̂jmbôrôkəj-obôrôci
tampa*čecyjhekyjhece
tutano*cece-nĩcece-nĩcece-nĩ
ajudar*nĩcenĩcenĩce
sobre, em cima*ǰucecucehuce / ruce
paxiúba-barriguda*kumbicikũmbici-prikakubici
filha*ĵici ~ *icicici ‘filha (chamada pelo pai)’ici
mutum-cavalo*mbə̂jcimbəjcibici
cigana*mbə̂jci-nũrawmbəjci-nurãwbici-nörö
uma constelação*waciwwaciwwaci(-)ri
milho*cicicicicici
grande, grosso*cicicicicici
aranha*cicicici
carrapato*cici-kacici-kacici-ka
banana*raɴbacirawacihõaci-tə
urubu*toɴtoɴcitotocitõtõci
velho*rojɴcirəjci(~ci)nõci
carapanã*paciɴpacipacĩ
inambu-relógio*ĵôbicôwiĵôi
trinca-culhão, pentelho-de-velha*kuǰauĵejkucawcikurauĵe
mãe*ĵiciĵi
colocar*ĵiciĵi
osso*ĵi ~ *ici ‘espinha’ (i ‘osso’)ĵi
fumo*paĵipacipaĵi
angico, paricá*paĵi-čã (cf. Chiquitano *paʔi-)paci-hãpaĵi-hõ(-kô)
agulha*puĵipucipuĵi
frio, esfriar*ĵiĵiciciĵiĵi
sujo, turvo*kyjĵikyjcikiĵi ‘cinzento, turvo’
coisa redonda*kakaka
ramo, rama*ǰikacikahika / rika
ninho de abelha*nĩkambi-o-nikabe-nĩka
enrugar*nĩkanika ‘enrugar, encolher’nĩka ‘virar cinza’
mão*nĩkajnikajnĩka-ka ‘punho’
cabeça*kajkajkõã-ka
rins*mbə-təkajmbə-təkajbə-təka ‘rins, pâncreas’
roupa, pele*kəkə ‘roupa, pele, roupa’
nu*kə-tãkə-tã ‘nu’kə-tõ ‘nu’
lábio*ǰo-kəco-kə ‘lábio superior’hö-kə / rö-kə ‘lábio inferior’
COM*pakəpakəpakə
jirau*kambekəkamekəkabekə
tipoia*karʊkətõa-karukəkarôkə
porto*mbi-ǰakəmbi-cakəbzi-rakə
envira, cipó, corda*ǰôkəcôkəhôkə
descascar, quebrar*kakəkakə ‘descascar; cuia, casco, casca’kakə ‘quebrar’
latir*kəkəkəkə ‘latir, conversar em tom alto’kəkə
ai! (dor)*akəakəakə
afastar*kokykokyköki
buraco*koko
nádegas*nĩ-koni-ko-ninĩ-kö
pedaço de pau*ǰakocakopikə-rakö ‘lenha’
axila*ǰako-cakokəhakökakö / rakökakö
quarto, casa*ǰə̂jkocəjko ‘quarto’hikö ‘casa’
parte exterior (?)*kakokako ‘ponta do cabelo’ô-kakö ‘parte externa do pênis’, (?) kakö ‘espaço físico apropriado, acampamento’
esfregar*kokokokokökö
pagar, preço*kukokuko ‘pagar’ (cf. kukoj ‘responder por um malefício’)kukö ‘preço’
comer*kô
Rio Branco*a(j)rekôarekôarekô
mulher*pakôpakô ‘irmã mais nova (ego masculino), ‘pakô-e ‘mulher’pakô
árvore, pau*kukuku
chifre*-kunĩpy-kume-ku
armadilha*(ʊ)pəku(u)pəkuôpəku ‘armadilha para matar tatu’
terreiro*mbikumbikubiku
boca (exterior)*nũkunduku ‘lábios, boca, fim’nõku-tõ ‘mudo’
roça*urukuurukuuruku
assoviar*ôkuôkuôku
moer*kũ
ir embora*kũ
soluçar*təkũtəkũtəkõ (preservação inesperada de *ə após coronal)
pedra*krakrata
filho, DIM*krəjkraj
feder*čikrə̂ ~ *ǰikrə̂cikrəhitô
pássaro, inambu*mbykrəjmbykrajbitə
pilão, cumaru-de-cheiro*krokrokrokrokötö ‘pilão’, kötö-e ‘cumaru-de-cheiro
crescer*ǰokrejcokri ‘engordar’höte / röte
ovo*ŋgrerẽĵe ‘ovo, vagem’
chocar*ŋgre-mỹrẽ-mãĵe-mĩ
dançar*ŋgrerẽĵe ‘rir’
caba*mbej-ŋgremi-rẽbe-ĵe ‘caba, vespa, marimbondo’
2*a-a-a-
correr*ǰôpôacôpôahôɸôa
panela*ôaôaôa
líquido, caldo*yyi
esconder*ooö
fumar, sugar, beber*oo
bacurau*kuǰaôkucawkuraô
tatu*taɴ.ôtaw-, tãw-, tãô-tõô
arraia*caôɴcaw ~ caôcaõ
chupar, mamar*uu ‘chupar, mamar, beber’u
lagarto, calango*ǰaucawhau
osga, lagartixa*ǰau-re ~ *ǰaô-recaô-rehau-re
darũõ
espirrar*ciũciũ ~ cĩwhe-ciõ
pena, cabelo, pelo, palha*(č)ika-ihi
1SG*i-i-
GNQ, 3*i-i- ‘GNQ’i-
nojo, enjoo*ǰakəicakəjhakəi
taquara*mbômbôimbõmbôibôbôi
cheirarĩ~ĩ~ĩĩ

Voort (2007)

Reconstrução do proto-jabutí (Voort 2007):[6]

Reconstrução do proto-jabutí (Voort 2007)
NúmeroPortuguêsProto-JabutíArikapúDjeoromitxí
1ABL, vir de lá*kunĩkunĩkuni
2açúcar, cana*mεkɨmεkɨmεkidʒi
3adicionar, COMIT*pakəpakəpakə
4afastar*kokɨkokɨkʉki
5água, líquido*mirumibziru
6água, líquido(*ɨ)ɨi
7agulha*pudʒiputʃipudʒi
8algodão*tʃamujtʃamujhabzi
9amarelo*numujnumubzinu
10amendoim*kumrε̃jkumrəjkumε̃, komε̃
11andar(*kərεj)kərəjdʒεkirε
12areiakɨkɨranomarʉ
13aricuri, palha, côco verde*urõuraunõ
14árvore, pau*kukuku
15aumentativo*-tʃitʃi-tʃitʃi-tʃitʃi
16avó*kurεkurεkurε
17avô*tʃutatʃutahotõ
18banco, esteira*nĩprajnĩprajnĩpε
19banhar*tʃotʃo-rʉ, hʉ
20barriga*prikaprikapika
21bater (timbó)*prõpro
22batoque para o nariz*nĩkokunĩkokunĩkʉku
23bebero
24beneficiário(*εnɨ̃)nə̃εni
25boca*tʃakotʃako (nuku)-rakʉ, hakʉ
26bomhãwimεdʒʉ
27braço, galho*tʃapatʃapahapa, rapa
28brancomãõkənũrʉ
29brincar*hãtõjhãtəjhõtõ
30brinco*nĩpɨkujnĩpɨkujnipiku
31buchada, bucho grande*nũtʃunutʃunõru
32buraco*-ko-ko-kʉ
33cabeçakajkuãka
34cabelokaikuãhi, hi
35cabelo de trás*kawkawkau
36cabo*tʃokotʃoko-rʉkʉ
37cacho de côco de aricuri*mətajtʃumətajtʃumətεru
38cachorrokurawa
39cajá*urənĩurənĩurεnĩ
40calango*mrãjdʒimrãjtʃimε̃dʒi
41caminho*wɪwikʉ
42campo*rεhirεtʃihεhi
43caniço*kunĩkurõkunĩkurokunĩkunõ
44cansado*tʃamətʃamə-ramə, hamə
45canta*tʃuatʃua-ruwa, huwa
46capemba, paxiúba*kumε̃kumε̃kumε
47cará*mumumu
48cará grande*mutʃitʃimutʃitʃimutʃitʃi
49carne*nĩ
50caroço de aricuri*mətajmətajmətε
51carrapato*tʃitʃikatʃitʃikatʃitʃika
52casca*kə
53casca, casca de noz, besouro*kakəkakəkakə
54castanha*urəurəurε
55cesto pequeno*pupukapupukapupuka
56chapéu*kanũkanũkanõ
57cheioməjdʒε(wi)
58chifrenĩpəkojkuimεku
59chorar, cantar, gritar*mõ
60chover*rõkorokohõkʉ
61chupar*uuu
62chuvanãjnipa
63cigarra*pitipitipiti
64cinzas*pitʃə (mrə)pikəmrəpitʃεkamε̃
65claro, luz*prajprajpa
66cobra*mrãjmrãj
67cobrir, tampar*hεtʃəj(to)hεkəjtohεtʃε
68colar*m(.)rɨ̃(to)mrə̃tomĩrĩ
69comer*pupupu
70comer*kukuku
71compridorεhə̃tʃikuritʃi
72contar, ensinar*pamopamõpamʉ, pawʉ
73coração*mə(tutu)kaməkamətutuka
74corda, envira*tʃukətʃukə-rukə, hukə
75cordão para tanga*unĩunĩunĩ
76corte de cabelo, aba*kurokurokurʉ
77couro, pele*kə
78cru*pɨpi
79cupim*irεirεirε
80curar, rezar*wiwiwi
81cutia*təritəritεri
82darũõ
83DAT*ririri
84deitar(*..rãj)kõrãjurε
85dente*tʃotʃokrihã(-)rʉ
86derrubar, roçar*prõpropõ, pũ, kiri
87devagar*hãt.jhãtãjhõtoi
88dizertʃarokopiru, rumə
89doer, doente, azedo, forte*tʃomitʃomi-rʉmi, hʉmi
90doishεridʒεmu
91dormir*nũtõnũtə̃nõtõ
92em cima*tʃutʃεtʃutʃε-rutʃε
93enfiar, mudar roupa, inserir*tɨ̃tə̃
94escorrega-macaco (árvore)*hawajtεhawajtεhawatε
95esposa*krajdʒikrajtʃitədʒi
96esposo*krajtʃukrajtʃutəru
97espremer líquido*ɨmĩɨmĩimĩ
98essemwεhã, nihãmupε, mε, nudʒu
99esteãjhã
100esticar, puxar, ajeitar*tə(j)təjtə(j)təjtεtε
101estrelawirəwirəbzirεbzirε
102estrela grandewarəwarəkurawãtʃi
103euihε, i-hʉ, Ø
104farpas de flecha*itʃopuitʃopuirʉpu
105fêmea, mãe*dʒitʃidʒi
106ferver*tototototʉtʉ
107ficar em pétʃuεtumĩ
108fígado*mə
109filho*wikokowikokowikʉkʉ
110filho, filha, filhote*krajkraj
111flor*tʃawatʃawa-rawa, hawa
112fluir, derramar, correr, jogar*kuhikui, kutʃikuhi
113fogo*pitʃəpikəpitʃε
114folha, espinho*-nĩ-nĩ
115formar, tecer, encostar*pətʃapətʃa, pəapəra
116frio(kə)tʃitʃi(dʒidʒirʉ)
117fumaçatʃiopitʃεnõ
118garra, unha*nĩkətajnĩkətajnikətε
119gavião*pɨ̃jkuripə̃jkuripikuri
120jenipapo*mɪmi
121gongo de aricuri*tʃanõtʃanə̃ka, hanə̃kahanõ
122gongo pequeno, tapuru*urɨurɨuri
123gordura, banha*tũ(ka)tuka
124granderukrε, tʃitʃitʃitʃi
125guardar, ter, botar, esconder*dʒitʃidʒi
126haste da flecha*məkuməkuməku
127homemonə̃hεtʃʉ
128inambu (geral)*mɨkrajmɨkrajmitə
129inambu relógio*dʒuitʃuidʒui
130ingá*tʃumɨ̃tʃumə̃humĩ, homĩ
131INSTR*nəə
132INTENS*wεhεwεhεwεhε
133ir embora*kũ
134irara, papa-mel*mεjmiamεjmiamεibzia
135irmã (mais velha)*tʃuhεtʃuhεhuhε
136jabuti*mi.kumiakubziεku
137japu, rubixá*(a)rimuarimuhimu
138jirau, moquém*kamεkəkamεkəkamεkə
139joelho*mεpεmε̃pεpεpε
140jogar, perder, cair, derramar(*k..aj)kurajkʉhi
141lábios, cuspe*tʃokətʃokə-rʉkə, hʉkə
142labrete*tʃatɨjtʃatɨjhati
143barro para potes e louça*mr(.)mrə̃
144lamparina, vela, tocha, breu*hãtʃəhãkəhõtʃεnõ
145língua*nu(ku)tə(rε)nukutərεnũtε(rε)
146locativo*-tʃε-tʃε-tʃε
147lua(*kupa)kupakupa
148lugar*kutʃiprajkakutʃiprajkakutʃipaka
149macaco prego*mirəmirəbzirε
150macaco sauim*mihimitʃibzihi pikorʉ
151macaxeira*murεmurεmurε
152maduro, amadurecer*tʃutʃu-ru, hu
153mandar*mətɨ̃mətǝ̃mətĩ
154mão*nĩ.unĩkaj, nĩku, nikunihu, nĩhu
155mascar*papapa
156masculino*tʃu,*tʃutʃitʃu, tʃutʃi-ru, hutʃi
157matar (à flechada)konəhi, hirokʉ
158matar (à pancada)*t.mr.təmrə̃tʉmi
159meio*mə
160melada*kanəkanəkanε
161menina*nũnɨkanunɨkanõĩka
162mexer, remar, mistura*kotʃukotʃukʉru
163moer*kũ
164montanha, serrakamə̃ʉri
165moquear*rĩ
166morder*kukuku
167morrerpihahi
168mosquito, carapanã*patʃĩpatʃĩpatʃĩ
169muitohεkumrãhõta
170mulher*pakupakuεpaku
171nadar(ɨ)priiwa
172não*mãjmãj
173não é?*nĩ
174nariznĩnĩkanĩkʉtε
175NEG, não*tõtə̃
176noite*patʃitʃupatʃiupatʃiru
177NOM*h.-hã
178nome*tõhĩtatʃitõhĩ
179nós*hi.., *hi-tʃihε, tʃi-hirʉ, hi-
180novo*kamukamukamu
181novonutε (inan)
182nuvem*mε(ko)mε(kʉ (kʉ))
183olho*hãka(rε)hãkarεhõka
184orelha(*nĩpɨ)nipwaronĩpi
185osso*dʒi (ou *i)tʃi, idʒi
186outro, companheiro*tʃanãjtʃanãj-rənε
187ouvir*mə
188ovo*(.)ε̃-rε̃dʒε
189pamonha, comida*nũ
190pássaro(ãmitʃi)mitəitʃu
191*prajprajpa, panĩkə
192pedra*krakrata
193pegar, achar*pajpaj
194peixe(*minũ)minũminõ
195pele da casca, pêlo*kəmõkəmõkəmʉ
196penatorari
197pendurar, amarrar*tətʃəjtəkəjtεtʃi
198pequenomrəj
199perder-se*atõataətõ
200pesar, pesado*kumɨ̃kumǝ̃kumĩ
201pescoço*pokopoko, (kopo)kʉpʉ
202pescoçoruwajrεu
203pessoahikəmʉ
204piolhotaotõdʒε
205poço*kawirukawirukawiru
206ponte*mirukurõmikurobzirukunõ
207ponto*nĩnũnĩnũnĩnõ
208porto*mitʃakəmitʃakəbzirakə
209pote, panela, vasilha*wawawa, watĩ
210pouco*kokəkokəkʉkə
211pretokərɨomiru
212pulmão*mə(ki)rIməkrIməhiri
213pupunheira*onɨ̃onǝ̃ʉnĩ
214pus*tʃutʃu-ru
215quehεwhãhatʃimε
216queimar*tʃə(..)kənətʃεtu
217quem
218quente*tʃətʃε
219querer*iroiroirʉ
220rabonĩtəju
221raiznirirari
222rapé, tabaco, cigarro*padʒipatʃi, paipadʒi
223recipiente, capemba, bolsa*təkətəkətεkə
224redondo*kakaka
225saber*mə
226salgar*nɨi
227sanguetʃokəi
228sapo(*.ka)ukaʉka
229seco*karokarokurʉ
230seios, peito*nunɨnunɨnowi
231semente, caroço*hã
232sentarhunã
233sobrinha*prõpra
234sol*tõhãtəhãtõhõ
236tamanduá(*patʃuri)patʃuriparuri
237tatu*tõwtawtõu, tãu
238teiú, teju, tejuaçu*tʃaurətʃaurəhaurε
239temer*pɨpi
240terra*mĩ(ka)mĩ(ka)mĩ(ka)
241terreiro*mikumikumiku
242testículos*nũ(.)ε̃kanũrε̃kanõdʒεka
243tia*dʒikũ(ro)tʃikurodʒikõ
244timbó*tanãjtanãjtanε̃
245tirar, pegar*hɨ̃jhǝ̃j
246toco*prajkaprajkapaka
247todo (‘acabou’)(*..tã)hətãbzitã
248trazer, levar, ter, ser, vestir*tə
249tucum, corda de tucum*nũrõnũrə̃nõnõ
250umtə̃jwε̃uitʃi
251umbaúba*tõwkuritawkutõkuri
252urtiga*nõnə̃
253urubu*tõtõtʃitototʃitõtõtʃi
254urucum*kutʃamrəjkuamrəjkurami
255vasilha*məroməromərʉ
256veado*kurɨjkurɨjkuni
257velho*rõjtʃirəjtʃinõtʃi
258ver*arãarãənõ
259verde*kapɨkapɨkapi
260verme, gongo*-rε-rε-rε
261vermelho*nũr(ə̃)onũrə̃onõrʉ
262vir (chegar)*prəjprəj
263voartʃopoirariku

Outras palavras

Palavras arikapú e djeoromitxí que não apresentam correspondências sonoras regulares (Nikulin 2020):[1]

PortuguêsArikapúDjeoromitxí
antanə̃wəhõã ~ hõə
arco-írisndurucuneru
bacurindəra(kô)dôre
balançarwə̃jwə̃j ‘embalar, balançar, sacudir’wewe
bicho-preguiçaawnãwaôdo
borrachudo, piummbokõciwe ‘piumbokõ ‘pium’, bokõ-ciwe ‘borrachudo
cana-de-açúcarmbekybeki-ĵi
canoakukəkəkuəkə
cesto, balaiocujtôe
cigarrakôkôrəkôrôkôrô
colunamõ ‘coluna, costa (parte de baixo)’ma-ni ‘ponta da coluna’
concha, colher caninanatỹbyrə mbrãj-tybyrətemi mẽ-temĩ
cunhadoawewinõhainõ
docemõtomatõ
donombio ‘dono, amigo, companheiro’bzia
enrugarcucu ‘puxar, arrastar; enrugar’tuĵu ‘murchar, enrugar’
entrar, afundarcuryhu / ru
esquecerõwəjõwə
esquilo-grandetytytekati
febrecarytykərəte
feridakəcukərö-kö
finokəbitə ‘raso, fino’kəbzitə ‘estreito, fino, achatado’
gaviãopãjkuripikurö
gongo do murumurukôrôrekôre
ingácomẽhomi
irmão mais velhondəj ou nũãjnẽ(ẽ)
jabutimiakôbziekô
jandaíra, jataípaku-kəwpakô-rö-kəô
jiapirapireô
juritipanĩpaneuri
macucauəkaj-kəwajpakô-kawa
mãe-da-chuvaəkawöka
mãmãombykocibôkati
maricocudu
papagaiotorewheeruwe
peixe sp.pambe ‘jatuarana’pama ‘aracu, piau’
pentetowətewə ‘pente; arco; arma de fogo’
perereca (Hyla boans)mbiykõãbzirikõã
periquitocirikəiriki
poraquêtybyrəmire
preguiçaciririkəhiri
pulsonĩkatynĩkaci ‘pulseira’
ralar, amolaraô ‘ralar, moer’; hö-ô / rö-ô ‘afiar’
raso / longokureci ‘raso’kurici ‘longo’
seringaatawôta-hõ ‘semente de seringa’
trairprəjpari
tucumãôrôkônə̃jôrôrô
urtigambitojobətõ
urucukôãmbrikurabi
cunauaruwə̃wə̃wãwã
maracajáwaririwarurei
tuiuiú, jaburuwakanõ-ciciwakənô
pamawatãwatã

Ver também

Referências

  1. Nikulin, Andrey. 2020. Proto-Macro-Jê: um estudo reconstrutivo. Tese de Doutorado em Linguística, Universidade de Brasília.
  2. Jolkesky, Marcelo Pinho de Valhery. 2016. Estudo arqueo-ecolinguístico das terras tropicais sul-americanas. Doutorado em Linguística. Universidade de Brasília.
  3. Loukotka, 1963, pp. 49-50
  4. A UNESCO registou dois oradores, mas Van der Voort relatou a morte de um deles em 2009.
  5. Pires, Nádia Nascimento 1992. "Estudo da gramática da língua Jeoromitxi (Jabuti). Aspectos sintáticos de orações matriciais." Dissertação de Mestrado em Linguística. Campinas: IEL-UNICAMP.
  6. VOORT, H. van der. Proto-Jabutí: um primeiro passo na reconstrução da língua ancestral dos Arikapú e Djeoromitxí. Boletim do Museu Paraense Emílio Goeldi. Ciências Humanas, Belém, v. 2, n. 2, p. 133–168, maio/ago. 2007.

Bibliografia

Ligações externas

Dados lexicais (DiACL)
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.