Línguas pareci-uaurá
As línguas pareci-uaurá (brasílico waurá),[1][2][3] (também pareci-wauja, línguas Mato Grosso ou línguas Xaray-Xingu[4]) são um grupo de línguas aruaques faladas no estado do Mato Grosso, Brasil.[5][6][7]
| Pareci-Uaurá Mato Grosso | ||
|---|---|---|
| Falado(a) em: | ||
| Total de falantes: | — | |
| Família: | aruaque Pareci-Uaurá | |
| Códigos de língua | ||
| ISO 639-1: | -- | |
| ISO 639-2: | --- | |
Comparação lexical
Comparação lexical entre o pareci, o waurá, e o yawalapiti:[5]
| Número | Português | Pareci | Uaurá | Yawalapiti | Proto-Arawak |
|---|---|---|---|---|---|
| 1. | cabeça | -tsew(e) | -tɨwɨ | *-kɨwɨ | |
| 2. | orelha | -teni | -taini (wapixana, etc.) | ||
| 3. | olho | -ð-ʊtse | -ʊtɨta / -ʊʐɨta | -ʊrita | *-l(-)ʊkɨ |
| 4. | nariz | -kili | -kitsi / -kiri | -kjiʃi | *-kiri |
| 5. | boca | -kanatse | -kanatɨ | -kaɲatsi | *-kanakɨ |
| 6. | lábio | -kirihʊ / -kerehʊ | -kirapi | -kirahi | *kira- |
| 7. | dente | -ae-kʊli | -tsewe | -tsɨwɨ | *-atsɨ-wɨ |
| 8. | língua | -neni | -nẽ(ĩ) | -ɲɨ | *-neni |
| 9. | unha | -hʊta | *-tsʊta | ||
| 10. | unha | -hʊpa-rata | -pa-rata | *-hʊba-da | |
| 11. | pé | -kitʃi | -kitsapa | -kjiʃa | *-kidiba |
| 12. | coxa | -hʊtse | -pʊtɨ | -pʊti | *-pʊkɨ |
| 13. | perna | -katsahe | -kati | -kati | *-kati |
| 14. | mão | -kahe | -kapɨ | *-khapɨ | |
| 15. | mão | -wetsekʊ | -wiʐɨkʊ | -wirikʊ | |
| 16. | braço | -kanʊ | -kanʊ | -kanʊ | *-kanʊ |
| 17. | braço | -tani | -tana | -tana | *-dana |
| 18. | excremento | -itʃika | -tʃika | -tʃikiʊ | *-idika |
| 19. | urina | -ðʊtene | *-tsinɨ | ||
| 20. | urinar | ðʊka-ha | *-(a)laka | ||
| 21. | pescoço | -hinʊ | -pĩʊ̃ | -hiniʊ | *-nʊ |
| 22. | peito | -tikʊ-la | *-dʊkʊ | ||
| 23. | seio | -hñ | -hi | *-dɨnɨ | |
| 24. | osso | -ahe | -napɨ | -api | *(n)apɨ |
| 25. | sangue | -eðʊ (sarave) | -ɨʐa | -iʃa | *-ɨtha |
| 26. | carne | -ete | -hɨtai | -hiti | *-ɨdɨ- |
| 27. | pele | -maili | -maĩ | -maa | *-ɨma |
| 28. | casca | -tata | -ɨtata | -irata | *-ɨda |
| 29. | flor | -ewe | *-çɨwɨ | ||
| 30. | raiz | tahare | -tapa | -tapa | *dabarɨ |
| 31. | folha | -hana | -pana | -pana | *-bana |
| 32. | semente | -etse | -itɨ | -iti | *-ikɨ |
| 33. | cauda | -ihʊ | -ipʊ | -ihʊ | *-idi-pi |
| 34. | homem | ena | enɨʐa | ɨrina | |
| 35. | mulher | tɨneʐʊ | tiniʃʊ | *tsɨna-rʊ | |
| 36. | esposa | -eð-ane-tʊ | -inʊ | -inʊ | *-inʊ |
| 37. | mãe | -itʊ / -initʊ | -ɨnʊ | *-ɨnʊ | |
| 38. | sol | kamai | kamɨ | kami | *kamʊi |
| 39. | céu, alto | enʊ | enʊ | ɨɲʊ | *jenʊ |
| 40. | luz | ðaʊkana- | *lʊkʊ | ||
| 41. | lua | keji | keʐɨ | kɨɨri | *kaçɨthɨ |
| 42. | água | ʊne | ʊnɨ / wene | hʊ / wɨɲɨ | *hʊnɨ / *wene |
| 43. | água | -ða | -ɣa / -ja | -ja | *-la |
| 44. | rio | wakʊ | akʊ | *wakʊ | |
| 45. | casa | -hana | -pã | pa | *-pana |
| 46. | aldeia | -wenaka-la | -pɨna | -pina | *-wɨnaka-[ree] |
| 47. | pedra | tseha-li | tɨpa | tiipa | *kɨba |
| 48. | pedra | ihihi (sarave) | epitsi | *(h)epɨtsi | |
| 49. | areia | kaihʊlʊ, kate | kehɨ- | kɨtsɨkɨ | *kadɨ |
| 50. | fogo | -irikati | itsei | ʃɨ | *dika-ri |
| 51. | lenha | -itima | *tsɨma | ||
| 52. | cinzas | -wehe | wehepe | wɨpɨ | |
| 53. | caminho | -ahʊ | ahɨnapʊ, apʊwi | aʃinapʊ | *-atɨn-apʊ / *adɨnapʊ |
| 54. | noite, preto | k-iða | jalaki | ʃalakji | *la- |
| 55. | sal | etsewe | ɨtʃɨwɨ | *ɨtɨwɨ | |
| 56. | canoa | iʃa (salumã) | itsa | iiʃa | *(h)ita |
| 57. | quente | wata | ijata | kʊlata | |
| 58. | frio | waitare | aʊtsa | aʊtsa | *(a)wada-rɨ |
| 59. | bom | awe / awari | awɨʐɨ | awiri | |
| 60. | pesado | timena | ɨmɨna | himina | *haɨmɨna |
| 61. | comprido | waha | awapa | ʊhapa | *awia |
| 62. | longe | tsekʊ | ihɨkʊ | *tekʊ | |
| 63. | vermelho | mɨhɨʐa / hemɨʐa | tiwira / hemɨ | *ɨra | |
| 64. | verde | tihʊre | ipʊla | sihʊla | *hipʊrV |
| 65. | azedo | kata-la | *kada-ma | ||
| 66. | amargo | tihe | *kepi-tsi | ||
| 67. | beber | -era | *-dɨtha | ||
| 68. | comer | -nitsa | ãĩtʃa | atʃa | *-(a)nika |
| 69. | morder | -talʊ-ka | -talʊ-ka | -talʊ-ki | *-arʊ |
| 70. | ouvir | -tsema | -teme | -tsɨmɨ | *-kema |
| 71. | dormir | temaka | hɨmaka | -tima | *-dɨmaka |
| 72. | sonho | itʃeheni | sẽpʊ | ʃɨpʊni | *-tapʊni |
| 73. | morrer | kama | akama / kawima | kama-tʃi | *kama-i |
| 74. | morrer | -waini | -wẽĩ | *-maini | |
| 75. | matar | -ɨnʊka | -inʊ-ka | *-inʊ | |
| 76. | ir | ðane | ija | ija | *(i)lanɨ |
| 77. | andar | (a)tʊna | etsʊna | tsʊka | |
| 78. | chegar | kaʊka | *-ka | ||
| 79. | vir | -tʊa | -tʊa | ||
| 80. | dizer | imema (sarave) | -ɨma | *-ɨma | |
| 81. | contar | -ðakai | -ijaka | ||
| 82. | lavar | tiha | *-kiba | ||
| 83. | tomar banho | akaha | akakapa | *-aka | |
| 84. | vomitar | -tʃiraka | -isitʃeka | *-tikia | |
| 85. | ter medo | maira | mɨʐa | mira | |
| 86. | voar | ainakʊa | ala, ãĩtʃa | *-ara | |
| 87. | nadar | amala | *-amatha | ||
| 88. | sentado | tʊka | nʊka | *-ʊwa | |
| 89. | fazer | tʊma | *tʊma | ||
| 90. | cortar | tʊka | tʊk | *tʊka | |
| 91. | chorar | -ija | *-hija | ||
| 92. | cavar | -tseka | -atɨka | *-kɨka | |
| 93. | doer | kawi | kaʊ | *katsɨwi | |
| 94. | eu | natʊ + nʊ- | natʊ + nʊ- | natʊ + nʊ- | *nʊ- |
| 95. | tu | hitsʊ + hi- | pitsʊ + pi- | tiʃʊ + pi- / hi- | *pɨ- |
| 96. | nós | witsʊ + wi- / wa- | aitsʊ + ai- / a(w)- | atsa + a(w)- | *wa- |
| 97. | vós | ðitsʊ + ði- | jitsʊ + ji- | iʃʊ + i- | *hi- |
| 98. | 3sg | e(n)- | ɨ(n)- | i(n)- | *ɨnɨ |
| 99. | 3refl | ha- | *pa- | ||
| 100. | positivo | ka- | ka- | *ka- | |
| 101. | negativo | ma- | ma- | *ma- | |
| 102. | independentizador | -ti | -i | -ti | *-tsi |
| 103. | dependentizador | -ne | *-ni | ||
| 104. | dependentizador | -la / -li | -la / -le | *-rai | |
| 105. | plural | -nae | -naʊ | *-nawɨ | |
| 106. | plural | -ha | -pa | -pa | *-be |
| 107. | CL: redondo | -ri | -ri | ||
| 108. | causativo | a- | a- | ||
| 109. | passado | -ene | -ehene | *-ini | |
| 110. | um | ha- | pãwã | pawa | *aba |
| 111. | dois | hinama | mepĩãwã | pʊhĩama | *pʊhinama |
| 112. | animal | pɨʐa | *pɨra | ||
| 113. | tatu | iwete | ijetɨ | *iwetɨ | |
| 114. | paca | ðaha | japa | japa | *laba |
| 115. | cutia | hekere | pɨkɨʐɨ | pikiri | *pɨkʊɨrɨ |
| 116. | anta | tẽwẽ (salumã) | teme | tsɨmɨ | *kema |
| 117. | anta | kʊtʊi / kʊti | kʊdʊi (wapixana) | ||
| 118. | quati | kahi | kapi | kahi | *kapiti |
| 119. | cão, lobo | waðʊlʊ | awajʊlʊ | awajʊlʊ | |
| 120. | macaco-prego | hʊate | pahɨ | *pʊadɨ | |
| 121. | ave | kʊtehala | kʊhʊpɨʐa-tɨ | kʊtipira | *kʊdɨbɨra |
| 122. | pato | ʊhai-rʊ | ʊpi | ʊpɨjʊ | *hʊbai |
| 123. | pombo | wataha | watapa | watapa | |
| 124. | jacu | malate | malahɨ | *maradɨ | |
| 125. | cujubim | kʊðʊi | kʊjʊi | kʊjʊi | *kʊlʊi |
| 126. | pica-pau | tʊlʊma-re | tʊlʊma | tʊlʊma-lʊ | |
| 127. | beija-flor | himere | kʊmɨʐɨ | *pimɨtɨ | |
| 128. | cobra | ʊwi | ʊwi | ʊi | |
| 129. | jacaré | iwaka-re | jaka | jaka | |
| 130. | jabuti | ikʊre | ikʊ | ihʊ | *hikʊri |
| 131. | peixe | kʊhatse | kʊpatɨ | kʊpati | *kʊpakɨ |
| 132. | saúva | kʊta | kʊta | ||
| 133. | tocandira | menai | mẽ | *mainahɨ | |
| 134. | abelha | maha | mapa | maapa | *maba |
| 135. | mosquito | inʊte | ejʊ | ejʊ | *hainɨjʊ |
| 136. | mutuca | ihʊtse | epʊtɨ | ||
| 137. | piolho | niritsa-ti | -neetse | iɲɨsa | *ini |
| 138. | árvore | ata | ata | ata | *ada |
| 139. | urucu | ahite | *hapɨ-kɨri | ||
| 140. | cará | haka | paka | paka | |
| 141. | mandioca | kete | -kenetɨ | *kaini | |
| 142. | flecha | ʊkʊre | ʊkʊ | ʊkʊ | *tʊkʊ |
Alguns cognatos lexicais entre o pareci e as línguas xingu (o uaurá e o yawalapiti):[5]
| Português | Pareci | Xingu |
|---|---|---|
| savana | amatse | amatɨ |
| tatu-canastra | malʊla | malʊla |
| tamanduá-colete | walije | waliti |
| anta | kʊtʊi | |
| lobo-guará | awaðʊlʊ | awajʊlʊ |
| mutum | hawitsi | |
| garça | wakala | wakala |
| socó-boi | ʊnʊre | ʊnʊ |
| arara | kalʊ | kalʊ |
| beija-flor | himere | kʊmɨʐɨ |
| tucunaré | harera | palira |
| pequi | kani | akãi |
| jutaí, jatobá | waðali | ʊjai |
| bacaba | waðʊreke | |
| babaçu | kʊtji | |
| abacaxi | kʊhala | ʊpara / ipara |
| pente | halata | palata |
| ralo | timare | ima |
| pilão | ana | ana |
| peneira | manare | mana |
| abano | kʊwai | wawai |
Referências
- Houaiss, verbete uaurá
- «Uaurá». Michaelis
- «Uaurá». Infopédia
- Ramirez, Henri (2020). Enciclopédia das línguas Arawak: acrescida de seis novas línguas e dois bancos de dados 🔗. 3 1 ed. Curitiba: Editora CRV. 290 páginas. ISBN 978-65-251-0234-4. doi:10.24824/978652510234.4
- Ramirez, Henri (2019). Enciclopédia das línguas arawak: acrescida de seis novas línguas e dois bancos de dados. (no prelo)
- Ramirez, Henri, & França, Maria Cristina Victorino de. (2019). Línguas Arawak da Bolívia. LIAMES: Línguas Indígenas Americanas, 19, e019012. https://doi.org/10.20396/liames.v19i0.8655045
- Ramirez, Henri (2001). Línguas arawak da Amazônia Setentrional. Manaus: Universidade Federal do Amazonas. (PDF)
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.
