Língua arara do Rio Branco
O arara do Rio Branco (também chamado de arara do Aripuanã, arara do Beiradão ou Yugapkatã[1]) é uma língua indígena brasileira falada pelos índios araras do Aripuanã. É uma língua ainda não classificada.[2][3]
| Arara do Rio Branco Arára do Aripuanã | ||
|---|---|---|
| Falado(a) em: | Mato Grosso e Rondônia | |
| Total de falantes: | ? | |
| Família: | Língua isolada | |
| Códigos de língua | ||
| ISO 639-1: | -- | |
| ISO 639-2: | --- | |
Vocabulário
Jolkesky (2010)
Vocabulário Português-Arara do Rio Branco (Jolkesky 2010):[2]
| Português | Arara do Rio Branco |
|---|---|
| 1.SG (livre) | nu |
| abelha arapuá | abɛka |
| água | i ([i-tik] água-pequeno = igarapezinho) |
| algodão | biripta |
| aranha caranguejeira | piʃõ{ba} |
| banana | ukuɐ̃ |
| batata doce | batʃĩɲ |
| beiju | mɨɲ |
| boca | be{ʃab} |
| cabeça | ba |
| cabelo | bab |
| canoa | {mũnũ}ʃjob |
| casa | miʔab |
| céu | arumbe |
| chicha de patauá | aropetak (arop-e-tak)? |
| chorar | {hɔ}wa |
| coruja | fofob |
| coruja | {b}arakɐ̃ |
| costela | kũbɛ |
| dedo | piʔa |
| dente | ĩɲ |
| doer | {kum}ãdzi |
| esposa | {i}kunã |
| esteira | supɛ |
| fígado | pitã |
| foɡo | areka |
| folha | {ɡu}rep |
| grande | paj |
| homem | baja |
| joelho | {k}erebewi |
| língua | bekiʔat |
| macaco (guariba) | piko |
| madeira | {ᴣa}kupi |
| madeira | ib{ɛ} |
| mandioca | jupa |
| mel | wɨr{ib} |
| milho | {j}apit |
| montanha | betaw |
| morcego | {mi}ʃep |
| nambu | mĩɲɐ̃ |
| onça | beko |
| orelha | biko |
| osso | {l}ikaɪ |
| pama | abi |
| papagaio | korod |
| pato | {t}upija |
| pé | piʔat |
| pedra | ija |
| pium | bib |
| preto | kup{e} |
| rato | motop |
| relâmpago | bereʋi |
| rio | ade |
| roçado | {iː}ɡa |
| sangue | ajed |
| sol | ɡod |
| surubi | {ju}pira |
| tatu | {k}atu |
| veado | tʃip |
Hargreaves (2007)
Listas de palavras coletadas por Inês Hargreaves em 2001, de dois grupos ao norte do Parque Aripuanã, RO (os Arara do Rio Branco e os Arara do Rio Guariba):[4]
- Informantes/falantes
- Os informantes "Arara do Rio Branco": João Luis V. Arara, José Rodrigues V. Arara, Maria Aruy Arara e Ana Anita Arara (lista de palavras colhida 11/06/2001)
- O informante "Arara do Rio Guariba": D. Nazaré Medina Arara (lista de palavras colhida 12/06/2001). Dona Nazaré era uma cativa zoró-mondé desde pequena, é não era uma pessoa arara (yugapkatã).[1]
| Número | Português | Arara do Rio Branco | Arara do Rio Guariba |
|---|---|---|---|
| 1 | casa | ndzap / ndjap / ndya | |
| 2 | água | adɛ | itxera / ĩtʃera |
| 3 | fogo | areka | |
| 4 | peixe (pacu) | mbɛrewa | mborip kabɛ |
| 5 | macaco prego | pisa' | |
| 6 | anta | munbjɛ / mundjɛ | waøa / wasa |
| 7 | mutum | kõĩn | wakuia / wakuya |
| 8 | arara | korut | awala / awalap |
| 9 | cujubim | mbi wa ʃap | tuap / twap |
| 10 | barrigudo | pixa’ | mbasai kot |
| 11 | coatá | kenẽn | alimɛ’ |
| 12 | coxiú | mbiri wa | |
| 13 | jacamim | tomow' | tamalia / tamaliap |
| 14 | nambu | wiña pep | |
| 15 | capivara | øai bit | |
| 16 | panela | mãĩ | |
| 17 | chicha | munõu | |
| 18 | milho | wyã | |
| 19 | mandioca | yo’pa | |
| 20 | batata doce | watĩn | |
| 21 | castanha | mowỹ / mowi’ | |
| 22 | caititu | pirãu | mbɛbɛcot / mbebecot |
| 23 | queixada | bol / ebot / mbotʔ | mbɛbɛ |
| 24 | jacaré | awy’ | |
| 25 | pedra | wya’ / wỹã’ | |
| 26 | criança homem | mbaya | oi |
| 27 | criança mulher | kãn | kuña |
| 28 | cairara (macaco branco) | saywa’ | |
| 29 | traíra | mombut | |
| 30 | piranha | werwwĩn | |
| 31 | piau | aʃañ | |
| 32 | paneiro | kakãu | |
| 33 | flecha | mba' | |
| 34 | arco | mbiris’ot / mbirisot / mbirixi | |
| 35 | espingarda | mbiri’ka / mbirikat ĩ’x | |
| 36 | paca | aye | |
| 37 | tatu | ndoĩ / doi | |
| 38 | tatu canastra | ||
| 39 | canoa (barco) | manuso’ / manuso' | |
| 40 | carrapato | ũm m se | |
| 41 | onça | mbeku | mbeku |
| 42 | gato (maracajá) | gorea / ngurea | mbeku |
| 43 | banana | ku kuã | mbukuba / mukuba |
| 44 | mamão | ngura | |
| 45 | babaçu (palha) | were wip | |
| 46 | babaçu (coco) | pia’ | |
| 47 | açaí (palha) | ngurep tĩ | |
| 48 | patoá | are’pa | |
| 49 | aranha | mpiʃuba / mbiʃupa / ʃubap | saipɛ |
| 50 | dente | noĩn | |
| 51 | olho | no ka pĩn | ña kap / oña kap |
| 52 | orelha | no beʃiap / no beʃiã | |
| 53 | nariz | no yãn | |
| 54 | boca | be ʃap | |
| 55 | cabeça | kopap | |
| 56 | cabelo | mbap | |
| 57 | dedo | no pai | |
| 58 | unha | ||
| 59 | pé | no pia | pipɛ |
| 60 | pana | abi | |
| 61 | breu | motoʔ / mboto | |
| 62 | guariba | piku | ʔalimɛ |
| 63 | parauacu | ngora | |
| 64 | tamanduá | asokot / asukot | |
| 65 | meleto | api bi’ | |
| 66 | rato | mbotup / motup | |
| 67 | coati | nũm / nõm | |
| 68 | jaboti | ʃibero / sibero | |
| 69 | colar | mbokui’ / mokui | |
| 70 | cutia | kifo / ki’fo | wakĩn |
| 71 | veado | sip / ʃip / sip’ | itiap / tiap |
| 72 | nambu | wyñãn / wiñãn | |
| 73 | coati | ñũm | |
| 74 | coatipuru | pikũĩn | |
| 75 | jararaca | miñopa / munopa / muno’pa | |
| 76 | tucandeira | tu'pi’ / tu'pi | |
| 77 | saúva (grande) | mukrap / mbukrap / mbukrap | |
| 78 | borboleta | musep / mbusep | |
| 79 | papai | bem'a | |
| 80 | mamãe | mbi'ã / mi'ã | |
| 81 | filho | mbaya | kuiã |
| 82 | filha | kãn | |
| 83 | arraia | oribdag / woribdak / uripdaj / mberiidak | |
| 84 | peixe elétrico | mina / ’mina | |
| 85 | surubim | ori pai / ori pai’ / oripai / oripai’ | |
| 86 | machado | sere ia | |
| 87 | jacu | tanoap | |
| 88 | faca (facão) | sere pãĩ | |
| 89 | faca (faquinha) | serei tĩa | |
| 90 | rede | mpa / yopa / popa’ | |
| 91 | coifo | ndira / ndera / ndira’ | |
| 92 | buriti | arupɛ / aru pɛ | |
| 93 | coró de castanheira | mandiʃ / mandĩʃ | |
| 94 | coró de mamoeiro | arubi / arubi’ | |
| 95 | coró de babaçu | katik / kati | |
| 96 | amendoim | mõ / ũmm | |
| 97 | fumo (cigarro) | ywa | |
| 98 | fogo (isqueiro) | ariwi / arewi’ / ariw' | |
| 99 | piolho | nduka | |
| 100 | coceira | nusang / nusaj | |
| 101 | bom | nukiy / nukey | |
| 102 | ruim (zangado) | kobiridaʃ / kubiridaj | |
| 103 | beber água | kubai wit / ubai wit / mbai wit | itʃera [água] |
| 104 | correr | no parai wit / no prai wit | |
| 105 | embora | numba | |
| 106 | cagar | numdo | |
| 107 | mijar | noĩn | |
| 108 | cinta larga | ywogap katĩn / ywogap katẽn | ’kurumĩn |
| 109 | panela de barro p/assar beijú | tokurẽn |
Souza (2008)
Algumas palavras da língua Arara do Rio Branco (Souza 2008):[5]
| Número | Português | Arara |
|---|---|---|
| 1. | abacaxi azedo | arurã |
| 2. | abelhinha | pitik |
| 3. | açaí | berrabot |
| 4. | água | ade (b) |
| 5. | água | adete (g) |
| 6. | algodão | britap |
| 7. | alma | iuppit |
| 8. | andar | ligeiro |
| 9. | anta | muinhe |
| 10. | anta | wucsá |
| 11. | aranha branca | pichombá |
| 12. | aranha caranguejera | culwa |
| 13. | aranha que morde | picho |
Dal Poz (1995)
Este vocabulário, citado por Dal Poz (1995)[6], foi colhido pela equipe do CIMI (Valdez 1984: 13-16).[7] Os informantes foram:
- Rodrigo Vela (então com 42 anos)
- João (de Ariquemes, 44 anos)
- Guilhermina (80 anos)
| Português | Arara do Aripuanã |
|---|---|
| abacaxi azedo | arurã |
| abelha jandaíra | arã |
| abelhinha | pitik |
| água | adete |
| algodão | britap |
| andar ligeiro | kerip |
| anta | muinhe |
| aranha (que morde) | picho |
| aranha branca | pichombá |
| arapuá | abeka |
| arara | kurot |
| arco | brichak |
| arraia | uribidak |
| avó (nome ?) | tanha |
| avò (nome ?) | mariná |
| banana | kuenã |
| banana (tipo) | ukuã |
| barba | futá awa |
| batata doce | mbatin |
| bicho | atonha |
| boca | mbeisau |
| bolo de beiju | tukure |
| braço | pika |
| brinco (de madeira) | kunhanzi |
| cabeça | mkubap |
| cabelo | mbiap |
| caitetu | pirã |
| cará | tubuia |
| caranguejo | pichubá |
| castanha | mowi |
| castanheira | mowip |
| céu | arumbei |
| chicha de patauá | arupetak |
| chorar | howá |
| chuva | doi |
| cintura | kupike |
| cipó (para cesto) | minhombá |
| cobra | mundopá |
| coco | paai |
| colar | mukait |
| comer | praiə |
| comida boa | lakat |
| costelas | dukumbé |
| cuia | tiop |
| cutia | pɨpo |
| dedo da mão | piat |
| dedos do pé | upe |
| dentes | nain |
| doendo (vb. doer) | kumadzei |
| dor | iai |
| dormir | nuset |
| envira | popé |
| espingarda | breká |
| esteira de palha | sipe |
| estômago | orep |
| estrela | setka |
| fechar | uripte |
| fígado | nupiton |
| flecha | baik |
| fogo | rekat |
| folha de bananeira | gurep |
| fome | nupraiə |
| frio | ŋumputê |
| frio (pouco) | umpotik |
| galho | murukutepai |
| galinha | krae |
| gato do mato | duréa |
| gato preto | hikope |
| gordura | ukap |
| grande | pai |
| homem negro | ikupe |
| igarapezinho | itik |
| inteiro | toizã |
| ir (embora) | nba |
| jabuti | chibero |
| jacamim | tomowi |
| jacaré | awik |
| jacu | tumô |
| joelho | kerebewi |
| lenha | ibeká |
| língua | bekiat |
| lua | sitkapai |
| macaco barrigudo | pitchá |
| macaco branco | picháiwak |
| macaco coatá | kané |
| macaco guariba | mbiripá |
| macaco prego | pitchái |
| machado | seriá |
| mãe (nome ?) | bria |
| maloca | miap |
| mamão do mato | gura |
| mandioca | biupá |
| mão | pãi |
| matar | ibã |
| mel | ara |
| mel (tipo) | urit |
| menina pequena | kãn |
| menino | baiáh |
| menino pequeno | meenã |
| metade | toi |
| milho (caroços) | japit |
| milho (pé) | wijap |
| morro | beta |
| mucura | koin |
| mulher | wino |
| mulher casada | kunã |
| mulher negra | pichiri |
| mutuca | kupan |
| nambu azul | minhampep |
| nambu galinha | anchiriŋã |
| nambuzinho | cherengã |
| nariz | ŋunhã |
| novo (objeto) | atoã |
| nuca | upipo |
| olho | kapit |
| onça | bêku |
| onça pintada | bêku kupê |
| orelha | mbechade |
| osso | ɨkaə |
| ourá (pássaro) | tokurá |
| ouvido | mbiku |
| paneiro | kakan |
| panela de barro | mãi |
| papagaio | seribá |
| pássaro | lubaga |
| patauá | arupe |
| pato do mato | pitita |
| pato do rio | tupeiá |
| pedra | yia |
| peixe | bɨripiu |
| peixe (pintado) | bɨripai |
| pena | prufab |
| peneira | dirad |
| pênis | nuka |
| periquito | kiri |
| perna | uke |
| pés | mpiap |
| piau | asãt |
| pilão | ako |
| piranha | bɨnpi |
| pium grande | bip |
| pium pequeno | piká |
| poraquê | makmará |
| pote | mukán |
| pretina (cinta?) | mumã |
| quati | sip |
| quatipuru | pikonhé |
| queixada | bot |
| quente | nunto |
| rato | mútop |
| rede | apap |
| revólver | brekatik |
| roçado | gá |
| sabiá | dai |
| saco | brukuche |
| sangue | jet |
| serra | du |
| sol (quente) | got |
| soprar (o fogo) | bôbô |
| tabaco (folha) | biaba |
| tamanduá | chikut |
| tatu | doi |
| terçado grande | siripai |
| terçado pequeno | siritik |
| teto de palha | bia |
| tronco | jakupé |
| trovão | barãmbé |
| tucumã | areba |
| unha (mão) | mpai |
| vagina | inambe |
| veado | chip |
| zangado | bridak |
Hugo (1959)
Algumas palavras da língua dos índios de "Três Tombos" (no Rio Branco, afluente do Alto Rio Aripuanã), coletadas por Hugo (1959):[8]
| Português | Língua "Três Tombos" |
|---|---|
| arco | brẹxœ́ |
| anta | mundiê |
| alma | iuppit |
| água | adẹ |
| bonito | ịkei |
| braço | pikë̃ |
| cabeça | numbá |
| cabelo | mmbaḅw |
| cachoeira | tœ̈́rœ̈́rœ̈́ |
| caranguejo | culwa |
| cão | wetwœ́ |
| casa (= maloca) | miaḅ |
| cinturão | pretina (?) |
| dentes | noĩ |
| dedos | mpai |
| espingarda | brẹká |
| flecha | mmbai |
| flechar | titoé |
| fotografia | numịnhã |
| galinha | craéi |
| homem | pipœ́ |
| jabotí | siberœ́ |
| mulher | wirạ; huaĩ (?) |
| menino | mẹcnã; baiáh |
| menina | kã |
| macaco preto | quẹné |
| macaco barrigudo | psá |
| matar | sêguẹ |
| milho | viá |
| nariz | núnha |
| nome (da tribo) | cam(u)aĩ |
| olhos | capidẹ |
| orelha | mbẹchade |
| pernas | mœ́kë̃ |
| peixe | uriḅẅ |
| queixada | boḍ |
| terçado | sirê |
| vá embora | ñgá |
d'Angelis (2010)
Vocabulário Português-Arara do Rio Branco (d'Angelis 2010):[9]
Vocabulário Arara do Rio Branco (d'Angelis 2010) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
Ver também
Referências
- Ramirez, Henri. 2010. Etnônimos e topônimos no Madeira (séculos XVI-XX): um sem-número de equívocos. Revista Brasileira de Linguística Antropológica v. 2 n. 2, p. 179-224. (PDF)
- Jolkesky, Marcelo. 2010. Arara do Rio Branco e o tronco Tupí.
- «Arara do Rio Branco» (PDF). www2.unucseh.ueg.br (em inglês e português). Consultado em 8 de julho de 2018. Cópia arquivada (PDF) em 3 Mar 2016
- Hargreaves, Inês. 2007. Lista de palavras transcritas por Inês Hargreaves, de dois grupos ao norte do Parque Aripuanã, RO. Manuscrito.
- Souza, Larissa da Silva Lisboa. 2008. O processo de revitalização de uma língua: Mecanismos para documentação e clasificação da língua dos Arara do Rio Branco. Língua, Literatura e Ensino 3: 555-561.
- Dal Poz, João. 1995. A etnia e a terra: Notas para uma etnologia dos índios Arara (Aripuanã - MT). Cuiabá: Universidade Federal de Mato Grosso.
- Valdez, Manuel. 1984. Levantamento dos índios Arara no município de Aripuanã - MT. Equipe de Pastoral Indigenista da Diocese de Ji-Paraná, datilo.
- Hugo, Vitor. 1959. Lista de vocábulos da jíria dos índios civilizados de "Três Tombos" (Rio Branco, afluente do Alto Rio Aripuanã, MT). In: Desbravadores. Humaitá: Missão Salesiana, 1959. v. 2. (PDF)
- d'Angelis, Wilmar da Rocha. 2010. Arara do Rio Branco (MT): notas lingüísticas e antropológicas. (PDF)
Bibliografia
- d'Angelis, Wilmar da Rocha. 2010. Arara do Rio Branco (MT): notas lingüísticas e antropológicas. (PDF)
- Valdez, Manuel. 1985. Renovação de pedido de área para os índios Araras das bacias dos rios Aripuanã e Guariba. CIMI - Regional Rondônia, datilo.
- Valdez, Manuel. 1986. Novos contactos com índios Arara e seringueiros do Aripuanã. CIMI - Regional Rondônia, datilo.